پاکستان
پاكِسْتان (جمهوری اسلامی پاكستان)، كشوری در جنوب آسیا.
I. جغرافیا
پاكستان با 943‘803كمـ2 وسعت (با احتساب بخشهای كشمیر آزاد و مناطق شمالی) میان °23 تا °37 عرض شمالی و °61 تا °77 طول شرقی قرار دارد و از جنوب به آبهای دریای عرب، از غرب به ایران، از شمال به افغانستان و چین، و از شرق به هندوستان محدود است (فرزین‌نیا، 1؛ نقشه ... ). پاكستان با 740‘694‘150 تن جمعیت (1382ش / 2003م) دومین كشور بزرگ اسلامی به شمار می‌آید ( انكارتا؛ شاملویی، 173). اسلام‌آباد (ه م) در مهرماه 1338 / اكتبر 1959 به جای شهر كراچی به عنوان پایتخت پاكستان برگزیده شد («حقایقی...»، 80).
پاكستان به 4 ایالت به نامهای سند، پنجاب، سرحدی شمال غربی و بلوچستان كه مركز آنها به ترتیب: كراچی، لاهور، پیشاور و كویته است، تقسیم می‌شود. مناطق شمالی كه مركز آن گیلگیت است و كشمیر آزاد با مركز مظفرآباد از بخشهای ایالتی به شمار نمی‌آیند، اما در قلمرو دولت فدرال پاكستان قرار دارند (نظیف كار، 1 / 23-24). مناطق قبایلی نیز از تقسیمات كشوری پاكستان است. پاكستان را از لحاظ جغرافیایی می‌توان به 3 منطقۀ مشخص تقسیم كرد: 1. سرزمینهای مرتفع شمالی؛ 2. جلگه‌های رود سند (ایندوس)، كه خود به دو بخش سند و پنجاب تقسیم می‌شود؛ 3. فلات بلوچستان (همو، 1 / 16). در نواحی شمالی و نیز در مرزهای غربی این كشور با افغانستان سلسله جبال هندوكش قرار گرفته است كه نیمی از آن به طور متوسط بیش از 500‘4 متر ارتفاع دارد و دارای 50 قله با بیش از 700‘6متر ارتفاع است. قلۀ «ك ـ 2» یا گادوین اوستن با 611‘8متر ارتفاع، بلندترین قلۀ پاكستان و دومین قلۀ بلند جهان، در رشته كوههای قراقروم در همین منطقه واقع است. تانگاپربت (126‘8 متر) در كوههای هیمالیا و تریچ میر (690‘7متر) در منطقۀ مرزی پاكستان با افغانستان از دیگر قله‌های بلند این كشورند. جلگۀ رود سند یكی از حاصل‌خیزترین نواحی پاكستان به شمار می‌آید. فلات بلوچستان نـاحیۀ هموار و خشكی است كه حدود 650‘349 كمـ2 وسعت دارد و رشته‌كوههایی همچون مكران مركزی و سلیمان كه بلندی كمتری دارند، در آن قرار گرفته‌اند (اسعدی، 2 / 124؛ انكارتا؛ فرزین نیا، 2-3).
رودخـانۀ سنـد بـا 900‘2كمـ درازا یكی از بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه‌های جهان است. این رودخانه كه از كوههای هیمالیا در تبت سرچشمه می‌گیرد، سراسر نواحی شرقی پاكستان را آبیاری می‌كند. 609‘1كمـ از این رودخانه در پاكستان جریان دارد. مهم‌ترین شاخه‌های این رودخانه شیگارشیوك، هنزا، گیلگیت، اشكومان، یاسین، كابل، گومل و پنجاب است. پنجاب یا پنجند، خوداز بهم پیوستن 5 رودخانۀ جهلوم، چناب، راوی، بیاس و ستلج تشكیل می‌شود. به سبب آنكه سرچشمه‌های پنجاب در هندوستان است و همۀ آنها بجز یكی در پاكستان جریان دارد، میان این دو كشور بر سر تقسیم این آبها تا زمان پیدایش كانالهای مشترك در 1960م تحت عنوان «طرح بین‌المللی آبهای سند» ، اختلاف وجود داشت (صافی، 28 ؛ امجدعلی، 142؛ انكارتا؛ فرزین‌نیا، 3-4؛ نظیف كار، 1 / 40).
پاكستان آب و هوایی متنوع دارد. در نواحی كوهستانی، زمستانها بسیار سرد، و تابستانها معتدل است. در نواحی جلگۀ سند، دمای هوا میان °32 تا °49 سانتی‌گراد در تابستانها متغیر است و زمستانهایی معتدل با میانگین دمای °13 سانتی‌گراد دارد. میزان بارندگی سالانه در این كشور به طور متوسط كمتر از 25 سانتیمتر است كه از منطقه‌ای به منطقۀ دیگر فرق می‌كند. بیشترین میزان بارندگی با 125 سانتیمتر در ارتفاعات شمالی كشور، و كمترین آن 7 / 12 سانتیمتر در بلوچستان و نواحی پست جلگه‌ای رود سند است («شهرها ... »، IV / 454؛ اسعدی، 2 / 125؛ انكارتا؛ «كتاب ... »، 13).
با آنكه كمتر از 27٪ زمینهای این كشور قابل كشت است، اما بخش كشاورزی عمده‌ترین بخش اقتصادی پاكستان را تشكیل می‌دهد. این بخش 45٪ نیروی كار این كشور را به صورت مستقیم به خود اختصاص داده است و 25٪ تولید ناخالص ملی پاكستان را تأمین می‌كند. مهم‌ترین محصولات كشاورزی پاكستان: كتان، پنبه، نیشكر، برنج، گندم، ذرت، انواع سبزی و میوه است («شهرها»، IV / 459؛ نظیف كار، 1 / 17؛ فرزین نیا، 55، 68؛ امجدعلی، 156؛ انكارتا). صنایع پاكستان به طور كلی به تولیدات كشاورزی وابسته است. منسوجات و نخ ریسی كه مهم‌ترین صنایع پاكستان را تشكیل می‌دهند، بیشتر در شهرهای كراچی، حیدرآباد و مولتان متمركزند. در كراچی و لاهور كارخانۀ ذوب آهن و لوله‌سازی وجود دارد و می‌توان گفت كه صنایع و كارخانه‌های مهم در ایالتهای پنجاب و سند قرار دارند و ایالتهای بلوچستان و سرحدی شمال غربی از لحاظ صنعت كمتر توسعه یافته‌اند («شهرها»، همانجا؛ نظیف كار، 1 / 66؛ فرزین نیا، 79-81؛ انكارتا).
دامداری در پاكستان از وضعیت نسبتاً مطلوبی برخوردار است و به رغم جمعیت فراوان، این كشور، در حال حاضر در زمینۀ فرآورده‌های دامی خودكفاست و نیازی به واردات ندارد و این، خود كمك شایان توجهی به اقتصاد پاكستان می‌كند (فرزین‌نیا، 73).
تاپیش از استقلال پاكستان، شبكۀ حمل و نقل این منطقه توسعه نیافته بود و راه‌آهن، اصلیترین سیستم حمل و نقل در آن به شمار می‌رفت. امروزه نیز در پاكستان اصلیترین و ارزان‌ترین وسیلۀ حمل و نقل راه آهن است. این كشور دارای 775‘8كمـ راه آهن است كه نقاط مختلف آن را به یكدیگر متصل می‌كند؛ مهم‌ترین آنها مسیر كراچی به لندی كوتل در شمال این كشور در مرز افغانستان است. مسیر دیگر، از سند به پنجاب، و سپس به ایالت سرحدی شمال غربی می‌رسد؛ نیز سكور در سند را به اسپرند و كویته و بلوچستان مرتبط می‌كند. از بلوچستان پاكستان راه‌آهنی به طرف مرز ایران كشیده شده است كه تا زاهدان امتداد می‌یابد (همو، 95؛ نظیف كار، 1 / 29، 32).
افزون بر راه‌آهن، جاده‌ها نیز عامل مؤثری در ارتباط نقاط مختلف كشور به شمار می‌رود. طول جاده‌ها در 1374ش / 1995م، 304‘205 كمـ تخمین زده شده است. اما با این همه، فقدان تسهیلات حمل و نقل مدرن و فرسودگی ناوگان ترابری، یكی از موانع توسعۀ پاكستان به شمار می‌رود. عمده‌ترین مانع توسعۀ حمل و نقل پاكستان وضعیت طبیعی این كشور، یعنی رودخانه‌ها، كوهها یا صحراهای سوزان است (فرزین نیا، 96؛ نظیف كار، 1 / 32). سیستم ترابری هوایی از دیگر بخشهای حمل و نقل پاكستان است. این كشور 6 فرودگاه بین‌المللی در شهرهای كراچی، لاهور، پیشاور، كویته، راولپندی و اسلام‌آباد، و 94 فرودگاه داخلی دارد. سازمان هوانوردی پاكستان تا 1348ش / 1969م از سازمانهای تابع وزارت دفاع به شمار می‌رفت و پس از این تاریخ، به یك سازمان خودگردان با نظارت وزارت دفاع بدل شد و در 1361ش / 1982م سازمان هوایی كشوری در پاكستان تأسیس گردید (فرزین‌نیا، 99).
پاكستان از بافت جمعیتی گونه‌گونی برخوردار است. عمده‌ترین گروههای قومی این كشور: پنجابیها 55٪، كه بیشتر رهبران و زمامداران سیاسی و نظامی كشور از میان آنها برخاسته‌اند؛ سندیها 20٪؛ پشتونها 10٪؛ بلوچها 5٪، بزرگ‌ترین گروههای قومی پاكستان شمرده می‌شوند. 10٪ باقی مانده را ساراكیها (سیراكیها)، هزاره‌ها و مهاجران تشكیل می‌دهند (نظیف كار، 1 / 48-49؛ مرندی، 1 / 46-47).
اردو زبان رسمی در پاكستان است كه حدود 8٪ از مردم بدان گفت‌وگو می‌كنند. زبانهای پنجابی، سندی، ساراكی، پشتو، بلوچی، هندكو و براهویی به ترتیب رایج ترین زبانها در پاكستان است. 97٪ مردم پاكستان از دین اسلام پیروی می‌كنند كه از این میان 70٪ سنی مذهب و 20٪ شیعه هستند. شیعیان بیشتر دوازده امامی، و درصد اندكی پیرو دو فرقۀ اسماعیلیۀ آقاخانی (نزاری) و بوهره (داوودی) هستند؛ 3٪ دیگر جمعیت پاكستان را هندوها، مسیحیان و پارسیان تشكیل می‌دهند. هندوها با حدود 5 / 1 میلیون تن جمعیت، در پاكستان نقش چندانی ندارند. پارسیان بازماندگان ایرانیان زردشتی هستند كه از ایران به شبه قاره مهاجرت كرده‌اند. اینان با گویشی ویژه سخن می‌گویند و به امور مهم اقتصادی، تجارتی و كشاورزی اشتغال دارند و بیشتر آنان از تمكن مالی برخوردارند. مسیحیان نیز كه بیش از 5 / 1 میلیون تن جمعیت دارند، بیشتر به كارهای كم اهمیت می‌پردازند (مرندی، 1 / 38؛ صافی، 104، 106؛ انكارتا؛ نظیف كار، 1 / 48).
مآخذ
اسعدی، مرتضی، جهان اسلام، تهران، 1369ش؛ شاملویی، حبیب الله، جغرافیای كامل جهان، تهران، 1373ش؛ صافی، قاسم، سرزمین و مردم پاكستان، تهران، 1378ش؛ فرزین نیا، زیبا، پاكستان، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امورخارجه، تهران، 1376 ش؛ مرندی، محمودرضا، شناسنامۀ پاكستان، اسلام آباد، 1373 ش؛ نظیف كار، غزاله و حسین نوروزی، برآورد استراتژیك پاكستان، تهران، 1382ش؛ نقشه راهنمای پاكستان، گیتاشناسی، تهران، شم 179؛ نیز:
Ali, S., The Muslim World Today, Karachi, 1985; Cities of the World, Detroit, 1984; Encarta, Reference Library, 2004; Facts About Pakistan, Islamabad, 1988; Pakistan Year Book, Karachi, 1986.
تهمینه بهمنش